İLKER ÖZEL

İNŞ MÜH

DSİ Emekli Bölge Müdürü ve Genel Müdür Yrd.

12 Ağustos 2022

DSİ Vakfı’nca hazırlanmış olan DSİ 2022 ajandasında “2021 sonu itibar ile DSİ tarafından tamamlanmış barajlar sayfasına baktım. Tabiki 1. Sırada Çubuk 1 barajı vardı. Hemen sona baktım. 963. sırada Balıkesir İvrindi- Çakırlar barajı. 2021 yılında tamamlanmış, Yapımı devam eden 59 baraj.

Sonra GÖLETLER bölümüne baktım. 2021 yılı itibarı ile tamamlanan gölet sayısı 573.  Yani 963 adet barajımız var, 59 barajımızın inşaatı devam ediyor. Ek olarak 573 gölet yani küçük barajımız var. 1000 günde 1000 gölet hedefi tutmamış gibi. Yaklaşık 285 adedi 2011 kadar yapılmış idi.

Bu yazımda bu kadar baraj ve göletin sayısal varlıkları ile övünmeyi yeğlemiyorum. Sadece bu sayılardaki baraj ve göletlerin çok iyi denetlenip işletilmesi gerekmektedir diyorum.

“İster doğal ister yapay depolamalardaki dolu su; baba parası, baba mirası gibidir. Hiç tükenmeyecek gibi gelir bizlere.” 1988-1992 yıllarında genel müdürümüz Ferruh ANIK  bey’in sözünü hiç unutmam. “Bir barajı asla boşaltmayın, bir daha dolduramazsınız” demişti.

DSİ Genel Müdürlüğünün ilgili dairelerince su yapılarında ( Barajlar, Göletler, Balamalar, Hareketli Kapaklar ve bunların kaldırma sistemleri, Bütün su yapıları, Pompalar, bunlara ait her türlü güç sistemleri, Elektronik ve elektrikle işleyen tüm sistemler ve diğerleri. Harika tariflerle YÖNERGELER’le belirtilmiştir.)  

Şunu belirtmeliyim ki: ÖNÜMÜZDEKİ YILLARDA ; BARAJLAR BAŞTA OLMAK ÜZERE TÜM DEPOLAMALARDA SU TEMİNİ GÜVENLİĞİNİN SAĞLANMASI ÇOK ÖNEMLİ ÇALIŞMALAR GEREKTİRECEKTİR.  İlgililer umarım hazırlıklarını yapmaya başlamışlardır.

HPA ve SPD Başkanı Dursun YILDIZ’ın bir konuşmada hatırlatması ile konu “ ZEBRA MİDYESİ” üzerinde yoğunlaştı. Şimdi emekli ama ülkemizin sayılı müşavirlik kuruşlarından birinde müşavirlik yapan İşetme ve Bakım Dairesi Başkan Yardımcısı  Seyit AKSU aynı konudaki çalışmasını buldum. Burada çalışmalara değil; bu yayılmacı ve istilacı tatlı su canlısını gündeme getirmek istedim.

ZEBRA MİDYE

Hızla yayınlan zebra midyeler tüm dünyada ciddi ekonomik ve  ekolojik  sorunlara yol açmaktadır.   Zebra midyeler, tatlı su ekosistemlerinde yaşayan en önemli tutunucu ve kirletici bir büyük tehlikedir. Yayılma su kuşları ile devam etmektedir. Keban, Karakaya, Atatürk , Birecik , Karkamış ve Dicle kollarındaki barajlar gibi.

DSİ İşletme Bakım Dairesi Başkanlığınca Başkan Yardımcısı Seyit AKSU’nun başkanlığındaki çalışma grubu; incelenen ve yayılan türün yerli ve doğal bir türümüz olduğunu saptamıştır. Bir anaç midye yılda 1000 000 adet yumurta bırakabilmektedir.

ZEBRA MİDYE TANISI Zebra midyeler, adlarını kabukları üzerinde bulunan açık ve koyu renkli kuşak ya da şeritlerden almıştır. Zebra midyede kabuğun karın bölümü çukur kabuğunun keskin açılı kenarlarında, omurga oluşmuştur. 1 yaşında iken boyutları (5 – 10) mm olup, 5 yıl kadar yaşamakta ve en çok 50 mm boya ulaşabilmektedir. Kalınlığının yer yer 3 metrelik tabakalara ulaşabilir.

ZEBRA MİDYE’NİN TÜRKİYE’DEKİ YAYILIŞ ALANLARI

1936’da Bursa ve çevresindeki tatlı sularda bu türün varlığı resmi olarak tespit edilmiştir. Çünkü Susurluk havzasındaki su kaynakları, doğal ve yapay göller tarımsal ürün kirliliği etkisi altındadır.  Konservecilik,  sütçülük ve süt ürünleri, etcilik  ve et ürünlerinin yoğunluğu bu canlının adeta üretim ve yayılım merkezidir Söz konusu canlı, 1997’den itibaren Atatürk Barajı ve Hidroelektrik Santrali’nde, 2000’de ise Birecik Barajı’nda sorun yaratmaya başladı.

 “Terkos, Sapanca, Acarlar, Poyrazlar, Akgöl, Taşkısığı, Bafa, Eğirdir,Kovada, Beyşehir, Burdur ve Yarışlı gölleri ile; Hirfanlı, Kesikköprü, Kapulukaya, Derbent, Keban, Karakaya, Atatürk, Birecik, Karkamış, Çatalan, Seyhan ve Aslantaş Baraj ve hes’lerinin yanı sıra İkizcetepeler, Gazibey ve Bolu Gölköy baraj göllerinde türe rastlanıyor.

ZEBRA MİDYE İÇİN YAPILAN ARAŞTIRMALAR

 Türkiye’de zebra midye konusundaki araştırmalar 1960’lı yıllara kadar uzanmaktadır. Ancak o tarihlerde konu bu kadar önemli ve tehlikeli boyutta değildi. Su ürünlerindeki etkilenmeler bazında idi. DSİ de bu alanda ilk çalışmayı; Ziraat Y.Müh. Gürol ALTINAYAR yapmış çalışması yayımlanmıştır.

Çalışmaların sorunların yoğunlaştığı dönemlerle sınırlı kaldığı, çalışma dönemleri arasında büyük kopukluklar olduğu, çalışma sonuçlarının yeterince yayımlanmadığı anlaşılmaktadır.  2000’li yıllardan itibaren  HES’ler ve içme ve kullanma suyu tesislerinde , kapalı sulama sistemlerinde oluşan sorunlarla ilgili “izleme ve değerlendirme” çalışmalarının gelecek yıllarda, sürekli duruma getirilmesi gerekmektedir.

Barajlarda görünmeyen, ulaşılması çok zor ve hatta imkansız noktalar vardır. Özellikle HES ( hidro elektrik santrallar )  de soğutma suyu alma noktaları ve iletim şebekesi asla ama asla ihmale gelmez. Kapak kaldırma sistemlerinde kapak yuvalarındaki problemler yanılmıyorsam 2005 – 2006 lı yıllarda Atatürk Barajı Dolu Savak Kapaklarında yaşanmıştır.

Bu zararlı kabuklu ve tutunucu zararlılar Şehirleri de   susuz bırakabilir! Dünyanın En İstilacı Türlerinden ‘Zebra Midyesi’ ile, İçme ve Kullanma Suyu Sistemlerinde her an bu tehlike ile karılaşabilir yetkililer.

SU POLİTİKALARI DERNEĞİ ÖNEMLİ RAPORLAR HAZIRLADI

Üyesi bulunduğum Su Politikaları Derneği bu konu üzerine çok geniş araştırmalar yaptı ve iki adet rapor yayınladı.

Su Politikaları Derneği zebra midye’nin  ülkemizde hızla yayıldığını ve  su yapılarının işletmesinde çok önemli sorunlar yaratacağını yıllardır açıklamaya çalışıyor .Bu konuda yapılan çalışmalar bundan 5 yıl önce basında da yer aldı

ŞİMDİ:

Bu benim asla bir ders verme ve uzman görüşü açıklama şeklindeki   davranışımın yazısı  değildir. Burada sadece ZEBRA MİDYESİ ‘ nin yakın gelecekte SU TEMİNİ GÜVENLİĞİMİZ için ne kadar tehlikeli olacağını  hatırlatmayı hedef aldım.

1. Tüm su yapılarında, sulama göletlerinde,
2. İçme ve kullanma suyu sistemlerinde,
3. HES lerde. Özellikle soğutma suyu sistemlerinde,
4. Hidrantlarda,
5. Barajlarda ızgaralar, ve kapaklarda. (Ardışık barajlarda, Fırat ve Dicle barajları gibi yayılım hem nehir akıntısı ve hem de su kuşları tarafından çok hızlı bir şekilde yayılmaktadır.)
6. Kapalı sistem sulamalarında
7. Alçak göletlerde su sıcaklığı uygun olduğu için su alma yapısı ızgaralarında üreme olup olmadığı su durumuna göre kontrol edilmelidir.
8. SU YAPILARI’nın  ölçüm sistemlerinde . Nadir de olsa da sorunlar ortaya çıkmaktadır.

Aşağıda verdiğim kaynakçada yer alan çalışmalarda BU konu enine boyuna ele alınmış. Susurluk havzası için tahmin çalışması bile yapılmış .İlgilisi için çok faydalı çalışmalar bunlar.

Çok geç olmadan önlem almamız gereken önemli bir konuyu tekrar gündeme getirmek istedim.Tehdit hızla ve sinsice yayılıyor.Su temini riske girebilir.

İlgililerin görüşlerine sunarım

Kaynakça:

DSİ .2005 Hidroelektrik Santrallarda Sorun Yaratan Zebra Midye Araştırmaları Raporu.2005. DSİ Genel Müdürlüğü İşletme ve Bakım Dairesi Başkanlığı .Ankara-Türkiye

DSİ AR-GE -ZEBRA MİDYE İLE MÜCADELEDE FİLTRASYON VE BOYA DENEMELERİ SONUÇ RAPORU 2012 Ar-Ge Yayın No: 1. Ar Ge Proje No: 2011/1 DSİ Teknik Araştırma ve Kalite Kontrol Dairesi Başkanlığı Mayıs 2012 ANKARA

Aksu, S., E. A. Baran, S. Üstündağ, İ. Şahin, M. S. İpek, Y. Ağan, 2008. Zebra Midyenin Kontrol Yöntemleri Üzerine Araştırmalar Projesi Çalışma Raporu. DSİ Genel Müdürlüğü

Aksu S.,Yıldız D.,Güngör P.A.,2017 “The Zebra Mussel in Turkey” .Report No: 7 Hydropolitics Association .Ankara-Turkey

Yıldız D.,Yıldız D, Güneş.Ş.M. 2018 ” Assessment of Zebra Mussel (Dreissena Polymorpha) Infestation Risk in the Susurluk River Basin in Turkey ” .Report No: 8

AKSU.S ,YILDIZ.D 2017 Dünyada ve Türkiye’de HES’lerde ve Su İletim Sistemlerindeki Zebra Midye Sorunu World Water Diplomacy & Science News- 2017 -10002. Hydropolitics Association

Aksu S.,Yıldız D.,Güngör A.P,2017″ How Zebra Mussels Threaten to Water Supply Security and Effects of Preventive Measures in Turkey” World Scientific News WSN 64 (2017) 99-126 . EISSN 2392-2192