GAP’taki  sulamanın  kalkınmaya etkisi artmalı

Dursun Yıldız

İnş Müh

Su Politikaları Uzmanı (Msc)

Su Politikaları Derneği Başkanı

29 Aralık 2024 tarihinde Cumhurbaşkanı Yardımcısı Sn. Cevdet Yılmaz başkanlığında Şanlıurfa’da gerçekleştirilen Ekonomi Koordinasyon Kurulu toplantısı sonrasında  yapılan açıklamada GAP‘ın  bölge kalkınmasına olan etkisinin arttırılması gerektiği  ve bu süreçte tarımın itici güç olmasına yönelik çalışmaların hızlandırılacağı vurgusu yer almıştır. Bu açıklamada öne çıkan iki temel husustan biri GAP’ın bölge kalkınmasına olan etkisinin arttırılması ikincisi ise bu süreçte tarımın itici güç olmasıdır.

GAP, 1980 yılında başlayan ve neredeyse yarım asır boyunca süren  suya dayalı bölgesel kalkınma projesidir. 2024 yılı itibariyle Enerji projelerinde fiziki tamamlanma oranı yaklaşık %92 olmuş, ve GAP bölgesinde ilk etapta sulanacak 1 milyon 60 bin hektarlık alanın yaklaşık üçte ikisi sulamaya açılmıştır. GAP’ta sulamaya açılan alanın artışı ile  bölge ölçeğinde ve bölge içindeki eşitsizliğin azalacağı ve  sosyo-ekonomik gelişmenin hızlanması hedeflenmiştir.

GAP‟ın genel kalkınma hedefleri arasında bölgesel kalkınmayı sağlamak, bölgelerarası farklılıkları gidermek, bölgede ekonomik ve sosyal koşulları iyileştirmek yöre halkının refah düzeyini ve yaşam standartlarını yükseltmek vardır. Her ne kadar GAP, bölgenin ekonomik, sosyal, toplumsal yönden kalkınmasını amaçlamaktaysa da dolaylı yoldan Türkiye’nin ulusal kalkınmasına da hizmet etmektedir.

İlk etabın üçte ikisi sulamaya açıldı

2024 yılı itibariyle GAP bölgesinde ilk etapta sulanacak 1 milyon 60 bin hektarlık alanın yaklaşık üçte ikisi sulamaya açılmasına rağmen ürün çeşitliliği istenen düzeyde olmamış, buna paralel tarıma dayalı sanayi ve katma değerli üretim gerektiği gibi gelişmemiştir. Bu da GAP’ta sulama ve nema ilişkisinin araştırılmasını  gerekli kılmıştır.

Sulamaya açılan alanların artması GAP için çok önemli bir konudur. Ancak sadece baraj yapımı ve toprağın sulanması hedeflerinin ötesinde sürdürülebilir kalkınmanın da gerçekleşmesi için her türlü olanak seferber edilmelidir. Şanlıurfa’da toplanan  Ekonomi Koordinasyon Kurulu bu konudaki yol haritasını açıklamıştır. Bu yol haritasında projenin bölgenin kalkınmasına olan etkisinin arttırılması ve bunda da tarımsal üretimin itici güç olması gibi temel  bir anlayış mevcuttur. Bu kapsamda GAP’a olan bakış yenilenmeli ve tarıma dayalı sanayi konusunda  girişimciliği geliştirme, uluslar arası proje ve programlar, yeni teknoloji ile organik tarım, tekstil ve konfeksiyon, tarımsal sulamada yenilenebilir enerji projeleri gibi  çeşitli alanlara yönelik uygulamalar hızlanarak sürdürülmelidir. Çünkü sulama projelerinin kademeli olarak  hizmete girmesi ve arazilerin  sulu tarıma açılması ile her sektör düzeyinde canlanmanın daha etkili olması beklenirken bu düzeyin tutturulamadığı görülmektedir.  GAP’ta sulu tarım ile birlikte gelişme katedilmiş ancak istenilen sonuç tam olarak elde edilememiştir. Sulamaya açılan alan 680 000 hektara ulaşmış olmasına rağmen buna paralel bir tarıma dayalı sanayi gelişmesi gerçekleşmemiştir. Tarım-sanayi-ticaret bütünleşmesi sağlanamamıştır.

Kamu Yatırım tahsisleri düşük ve düzensiz oldu

GAP’a yapılan kamu yatırım tahsis miktarları GAP’ın ilerleme hızını etkileyen önemli  bir faktör olmuştur. Bu tahsisler uzun bir dönem çok düşük kalmış ve daha sonra düzensiz bir şekilde artıp azalmalar göstermiştir. Çok uzun bir dönem GAP Bölgesi’ndeki yatırımlara kamu kaynaklarından yılda ortalama %7 düzeyinde pay ayrılmış  2008- 2013 yılları arasında bu değer yaklaşık iki katına çıkmıştır. Ancak daha sonra tekrar sürekli olarak azalmaya başlamış ve 2021 2022, 2023 yıllarında yeniden hızlı  bir artış eğilimine girmiştir. Bu da bu 3 yılda GAP’a yönelik siyasi ilginin arttığı anlamına gelmektedir.

GAP Bölgesinde kişi başına düşen yıllık gelirin dağılımı  incelendiğinde 2023 yılında 2007 yılına kıyasla  birinci, ikinci, üçüncü ve dördüncü yüzde yirmilik dilimlerde yer alan kişilerin bölge gelirinden aldıkları payın düştüğü görülmektedir. Buna karşın son yüzde yirmilik dilimde yer alan kişilerin gelir düzeyi önemli ölçüde artmıştır. Bu durum GAP bölgesindeki kişi başına düşen gelirin dağılımında sadece son yüzde yirmilik dilimde önemli bir artış olduğunu ortaya koymaktadır. Bu da bölgenin gelir dağılımındaki bozukluğu açıkça göstermektedir. GAP, gerek bölgenin gelirini bütün olarak arttırmayı, gerekse bölge içindeki gelir dağılımını olumlu bir biçimde etkilemeyi hedeflemiş olmasına rağmen özellikle bölge içindeki gelir dağılımına olumlu etkisi yeterince gerçekleşmemiştir. GAP Bölgesel eşitsizliği azaltma amacına yönelik bir kalkınma projesi iken bölge içindeki eşitsizliğin azaltılması konusunda yeterli ilerleme sağlanamamıştır.

Gaziantep dışında sosyo-ekonomik  ilerleme hızı düşük

Bölgedeki sanayi ve istihdam edilen kişi sayısı dikkate alındığında üç ilin (Gaziantep, Diyarbakır ve Şanlıurfa) dışında geri kalan 6 ilde sanayinin yeterince  gelişmediği görülmektedir. Bu 6 ilin sosyo-ekonomik yönden kalkınabilmesi için  öncelikli iller olarak kabul edilmeli ve sanayiye öncelik verilmeli  ,özellikle tarıma dayalı sanayi özendirilmelidir.

İllerin ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik sıralamasına göre GAP Bölgesi illerinde  sosyo-ekonomik gelişmişlik derecelerinde Gaziantep dışında  bir ilerleme gerçekleşmemiştir. 2016 -2021 yılları arasında kişi başına düşen gayri safi yurtiçi hasılanın Gaziantep, Şırnak ve Mardin’de çok az arttığı bunun  dışındaki illerde azaldığı görülmektedir

Sosyo-ekonomik gelişme yönünden GAP Bölgesi illeri karşılaştırıldığında her alanda eşitsizlik sürmektedir. Bu eşitsizlik birkaç il dışında GAP’ın bölge olarak gelişme ve kalkınma hedef ve amaçlarının diğer illerdeki etkisinin çok sınırlı kaldığı görülmektedir.

GAP Bölgesindeki işsizlik oranında yıllar içinde iki katına varan artış ve azalmalar yaşanmıştır Bu durum GAP’taki ilerlemenin işsizliği sürekli bir şekilde azaltacak yönde istikrarlı bir şekilde gerçekleşmediğini ortaya koymaktadır. Bunun yanı sıra Master planında  hedeflenen istihdamın çok gerisinde kalındığı ve yıllar içinde tarımsal istihdamda hedeflenen artışın olmadığı görülmektedir.

Toprak mülkiyetinde eşitsizlik büyük

TÜİK’in 2001 Genel Tarım sayımı istatistiksel verilerine göre,GAP Bölgesinde çiftçilerin %6’sı topraksızdır. Hanehalkının %51’i 50 dekardan daha az toprağa sahip olup ancak geçimlik üretim yapabilmektedir. Bu durum potansiyelden faydalanma oranını düşürdüğü gibi, gelir düşüklüğü nedeniyle modern tarım tekniklerine geçişleri engellemektedir.

Bölge genelinde aşiret yapısının hakim olması nedeniyle  toprakların %63’ü, ailelerin %12,5’i tarafından işletilmektedir. Toprakların %37’si ise bölgedeki çiftçilerin %81,5’i tarafından işletilmektedir.

Tarım ve sanayi sektörü bütünleşmeli

GAP’tan beklenen hedeflere ulaşılabilmesi, tarımın sanayi sektörü ile bütünleşmesine, diğer bir ifade ile entegre olmasına bağlıdır. Tarım sanayi bütünleşmesi ile; geniş bir pazar oluşturulması, ticaretin artırılması, sınai üretimin daha verimli hale getirilmesi, marka oluşturulması ve dış piyasada rekabet edebilirliğinin arttırılması, yabancı sermayenin çekilmesi ve yatırımlara yöneltilmesi ve yeni iş alanlarının oluşturulması gibi bir çok avantajlar sağlanabilmektedir.

Tarım ve tarıma dayalı sanayi ile tarım sektörüne  girdi sağlayan sanayiler birbirini etkileyen ve bir etkileşim içinde olan sektörler olduğundan, GAP ‘ta tarım ve sanayi  sektörünün bütünleşmesi büyük önem taşımaktadır. Çünkü bölge ekonomisi büyük ölçüde tarıma dayanmakta ve nüfusun büyük bölümü tarımla uğraşmaktadır.

GAP’ın sadece bir enerji ve sulama projesi olmayıp, bölgenin sosyal ve kültürel dönüşümünü gerçekleştirecek yapısal ve entegre bir proje topyekün kalkınma projesidir. Bu kalkınmanın sağlanması ve  GAP’tan elde edilecek gelirin tabana yayılması için tarımsal üretimin çeşitlendirilmesine ,tarıma dayalı sanayinin geliştirilmesine  önem verilmeli, etkin kooperatifçilik geliştirilmeli, çiftçiler eğitilmeli, ürün planlaması ve pazarlama ve ihracat ilişkilerine yönelik çalışmalar yapılmalıdır .İklim değişikliği ve  bölgedeki  yeni jeopolitik durum GAP’ın stratejik ve ekonomik önemini çok arttırmıştır

Her ne kadar GAP bünyesinde yürütülmekte olan çalışmalar, bölgenin topyekün kalkınmasına katkıda bulunuyorsa da, mevcut göstergeler bölge illerinin bazılarının hala ciddi ekonomik ve sosyal sorunlara sahip olduğunu göstermektedir. İşsizlik, yoksulluk, eğitim, sağlık gelir ve mülkiyet dağılımı açısından da hem diğer bölgelerle arasında hem de bölge içinde iller arasında  ciddi eşitsizliklerin devam ettiği görülmektedir

Projenin faydaları arttırılmalı

GAP Bölgesinde hedeflenen gelişme yalnız bölgeyi değil, tüm ülke ekonomisini etkileyebilecek düzeydedir. Dolayısıyla, tarımın sanayi sektörü ile bütünleşmesinde GAP önemli bir entegre projedir. Bu bağlamda, bölgenin tarım ve tarıma dayalı sanayiler yönünden bir ihracat üssü olması mümkündür.Bu nedenle hem ülkemiz hem de bölge için ekonomik ve stratejik açıdan çok büyük önem taşıyan bu projenin faydalarının arttırılması gerekmektedir. Bunun için de bölgede tarım sektörünün  kalkınmanın itici gücü olmasının önündeki sorunların çözülmesi gerekmektedir.

GAP’ta sulamaya açılan alanlar artarken aynı zamanda istihdam alanı yaratan gelir dağılımındaki dengesizliği azaltan küçük ve orta ölçekli işletmelerin desteklenmesi, piyasalara ulaşımın arttırılması, teknoloji, bilgilendirme ve personel eğitimi konularının teşvik edilmesi gibi hususlar da birlikte yürütülmelidir.

Soğuk Savaş döneminin küresel ekonomik ve uluslararası ilişkiler döneminde planlanan bir entegre kalkınma projesi olan GAP, bugün siyasi olarak yeniden şekillendirilmeye çalışılan bir bölgeye sınırdaş bir proje olmuştur. İklimde ve bölgede yaşanan siyasi gelişmeler GAP’ın bölgesel fayda sınırlarını genişletmiştir Suriye’de yaşanan son gelişmeler GAP’ın ekonomik ve stratejik açılardan önemini arttırmıştır. GAP, su’dan oluşturulacak olan faydaların tüm bölgenin  istikrarı için kullanılabilmesine yönelik  çok farklı imkanlar sunabilecek bir altyapı olarak ortaya çıkmıştır.

Kaynak:

YILDIZ D.,DOĞAN H.H. (2025) GAP 2025 Sulama Hedefleri ve Sonuçları Su Politikaları Derneği .Araştırma Dizisi :2 Ankara