Su’ya tam maliyet esası geliyor !

5 Temmuz 2024

Yakında Ulusal Su Kuruluna sunulacak olan Su Yasası Taslağında suda tam maliyet esasının uygulanmasına yönelik  madde de yer almaktadır.

Bu konuda yapılacak olan hesaplara genel bir yaklaşım olarak,  Tarım ve Orman Bakanlığı, Su Yönetimi Genel Müdürlüğü tarafından  hazırlatılan Su Kaynaklarında İklim Değişikliğine Uyum Projesi Nihai Rapor (2023) unda yer alan aşağıdaki bölüm sunulmaktadır.

Çevresel Maliyetin Hesaplanması

Çevresel maliyet, su kullanımının çevreye, ekosisteme ve çevreyi kullananlara verdiği zararın maliyeti (örneğin, su ekosistemlerinin ekolojik kalitesinde düşüş, ya da verimli toprakların tuzlanması gibi maliyetler) veya zararın önlenmesinin maliyeti olarak tanımlanmaktadır (WATECO, 2003). Bu çalışmada çevresel maliyet, çevreye verilen zararın önlenmesinin maliyeti (tedbirler) esas alınarak hesaplanmıştır.

Çevresel maliyetlerin belirlenebilmesi için, tedbirlerin ortaya konmuş olması esastır. Çevresel maliyetler, alınması gereken tedbirlerin yıllık eşdeğer maliyeti olarak tanımlanır. Atıksuların alıcı ortamları daha az kirleterek temiz su kaynaklarının sürdürülebilirliğinin sağlanması için inşa edilecek olan atıksu arıtma tesisleri çevresel maliyetle aktarılan tedbir türü olarak kabul edilmiştir.

Çevresel maliyetlerin belirlenmesinin ilk adımı olarak atıksuların arıtımına yönelik tedbirlerin maliyeti hesaplanmıştır. SYGM’nin il su ve kanalizasyon idarelerinden talep ettiği veriler kapsamında yapılması planlanan atıksu arıtma tesislerine ait;

• Debi,
• Eşdeğer nüfus,
• Yaklaşık maliyetler

kullanılarak çevresel maliyet hesaplaması yapılmıştır.

Bunun için;

 Yapılacak olan atıksu arıtma tesislerinin toplam maliyeti belirlenerek ve aşağıdaki formül kullanılarak yıllık eşdeğer maliyet hesaplanır. Yıllık eşdeğer maliyetin oranı toplam yatırım maliyetinin %7,1’i olarak kabul edilmiştir.

YEM =

Burada;

YEM : Yıllık Eşdeğer Maliyeti

I : Yatırım Maliyetleri

R : İskonto Oranı (%5)

N : Proje Faydalı Ömrü, (25 yıl)

𝑌𝐸𝑀=0,05𝑥(1+0,05)25(1+0,05)25−1

YEM=0,071

 Su Yönetimi Genel Müdürlüğü’nün Türkiye’de işletilmekte olan atıksu arıtma tesislerine ait verilere dayanarak yaptığı tahmin doğrultusunda işletme maliyeti, toplam yatırım maliyetinin %7,5’u olarak kabul edilmiştir. Bu değer sonraki yıllarda nüfusa göre artırılmıştır.

YEM =

Burada;

YEM : Yıllık Eşdeğer Maliyeti

I : Yatırım Maliyetleri

R : İskonto Oranı (%5)

N : Proje Faydalı Ömrü, (25 yıl)

OMC : İşletme ve Bakım Giderleri olmaktadır.

Çevresel maliyet; hesaplanan yıllık eşdeğer maliyetin %10 fazlası olarak alınmıştır. Bu kabul, daha önceden SYGM tarafından yürütülen ve onaylanmış olan NHYP projelerinde kullanılan metodolojide de aynı şekilde alınmıştır. Hâlihazırda çevresel maliyet olarak ele alınan atıksu arıtma tesislerinin revizyon ve yapımına yönelik ihtiyaçlardır. Son olarak, illerin toplam su tahakkuk miktarı (m3/yıl) kullanılarak, tedbirlerin tüketilen birim su miktarı başına yıllık maliyeti (birim çevresel maliyet) hesaplanmıştır.

İllerin şuanda arıtma yapmayarak çevreye verdiği zarardan dolayı suyun bedelinin daha ucuza satıldığı, tüm arıtmalar yapılmış olsaydı su birim fiyatının birim çevresel maliyet kadar artacağı kabul edilmiştir. Atıksuların arıtılmamasıyla çevreye verilen zarara karşı tedbir türü olarak belirlenen, “tesislerin yapım ve işletme maliyetleri” çevresel maliyet olarak değerlendirilmiştir. Bu doğrultuda, idareler tarafından planlanan arıtma tesisi yatırımları tesislerin işletmeye alındığı yıldan itibaren çevresel maliyet olmaktan çıkarılıp finansal maliyete eklenmiştir. Dolayısıyla bu maliyetler hesaplamalara sürekli olarak dahil edilmiştir. Mevcut durumda (2020 yılı) illerin birim çevresel maliyetleri Tablo 1 de verilmiştir.

Su’da  Kaynak Maliyetinin Hesaplanması

Kaynak maliyeti, kaynağın kendini doğal olarak yenilemesi veya yenileme hızının da ötesinde kaynağın tükenmesine neden olan su kullanımından doğan fırsat maliyetidir (WFD, 2003). Diğer bir deyişle, kaynak maliyeti, su kaynaklarının aşırı kullanımından yani su kaynağının doğal beslenim oranı veya eski haline dönme kapasitesinin ötesinde olacak şekilde azalmasından dolayı diğer kullanıcıların katlanmak zorunda olduğu kaybolan fırsatlar olarak yorumlanır.

 Kaynak maliyeti su kaynaklarının aşırı kullanımının parasal ifadesi olarak hesaplanmaktadır. Aşırı kullanım, yeraltı suları için aşırı çekilen suyun maliyeti olarak ele alınmaktadır. Aşırı çekim, bir yeraltı suyu kaynağının, belirli bir sektör tarafından doğal beslenme oranının üzerinde çekilmesi anlamına gelmektedir.

Ülkemizde, kaynak maliyet ilk defa SYGM tarafından hazırlanan nehir havza yönetim planları kapsamında hesaplanmıştır. Bu planlarda, kaynak maliyeti, su kütlesi bazında aşırı tüketilen yeraltı suyu miktarının tespit edilmesinin ardından, bu su miktarının hangi sektör kapsamında ne kadar kullanıldığı da ortaya konarak belirlenmiştir. İçme kullanma suyu sektörü için, aşırı tüketilen su miktarı ile su tarifesi çarpılarak elde edilmiştir.

Bu proje kapsamında, NHYP’lerde kullanılan metodoloji doğrultusunda bir hesaplama yapabilmek için illerde aşırı çekim yapılan yeraltı su kütlelerinin belirlenmesi, bu kütlelerden hangi sektör için ne kadar çekim olduğunun tespit edilmesi gerekmektedir. Sayılan bu çalışmalar için çok detaylı veri temin çalışmalarının yanı sıra sektöre özel çekim-beslenim oranlarının ortaya konması gerekmektedir. Bu nedenle, söz konusu projenin süresi, bütçesi ve amacı da göz önünde bulundurularak bu proje kapsamında kaynak maliyeti hesaplanmamıştır

Tam Maliyet esaslı su tarifesi

Ülkemizde, tam maliyet esaslı su tarifesinin hesaplanması ve uygulanması konusunda yönetmelik mevcut değildir. O nedenle, su ve kanalizasyon idareleri tam maliyeti karşılayan tarife düzeyini hesaplamakta zorluk çekmektedirler. Kendi yöntemleri ile maliyet hesaplamış olsalar dahi, bu maliyetleri tarifeye yansıtmak istediklerinde mevzuat engeliyle karşılaşmaları kaçınılmazdır. Çevresel maliyetler, kaynak maliyetleri gibi maliyet unsurlarının tarifeye yansıtılması şu aşamada yasal değildir. Ancak Su Yasası taslağının yasalaşmasından sonra yasal çerçeve kazanacaktır.

Atıksu Altyapı ve Evsel Katı Atık Bertaraf Tesisleri Tarifelerinin Belirlenmesinde Uyulacak Usul ve Esaslara İlişkin Yönetmeliğin 17. maddesinin dördüncü fıkrasında “Belirlenen metreküp temelindeki atıksu ücreti, metreküp su ücretinin %50’sini aşamaz.” hükmü bulunmaktadır. Belirlenecek olan atıksu bedelinin maliyete dayalı olması gerekirken, bu şekilde mevzuat hükmüne bağlanmış olması yanlıştır. Mevzuatın, tüm tarifelerin tam maliyet esasıyla hesaplanması yönünde güncellenmesi gerekir. Ayrıca, belirli bir yılda uygulanacak su ve atıksu ücret tarifesinin, yine mevzuat gereği önceki iki yıl öncesine ait masraflar esas alınarak belirlenmektedir. Enerji fiyatlarının hızla arttığı ve enflasyonun yüksek olduğu yıllarda, bu durum idareleri zora sokmaktadır. Bu konuda da bir düzenlemeye gidilmesi elzemdir.

Amortisman giderlerinin hesaplanmasında da yine benzer bir durum yaşanmaktadır. Yıllar öncesinin fiyatlarıyla yapılmış olan tesisler için hesaplanan yıllık amortisman bedelleri, günümüzde çok düşük kalmakta ve bu tesislerin yenisinin yapılmasına asla olanak vermemektedir. Amortisman değerlerinin güncellenmesi zaruridir.

Ödenebilirlik Kriteri ve Kademeli Su Tarifesi

Ödenebilirlik eşik değeri, tüketicilerin su ve atıksu faturasını ödeyebilmek için harcanabilir gelirlerinden ayırdıkları payın önemli göstergesidir. Bir ilin medyan eşdeğer harcanabilir hane halkı gelirinin en fazla %2,5’inin su ve atıksu bedeli olarak ödeyebileceği kriterine dayanır.

Proje kapsamında yapılan hesaplamalar sonucunda, her yıl için tam maliyeti karşılayan tarifeler belirlenmiştir. Tam maliyeti karşılayan tarifeler, ödenebilirlik eşik değeri ile kıyaslanmıştır. Ayrıca bu tarifelerin en düşük %20’lik gelir grubu açısından da ödenebilir olabilmesi için nasıl bir kademelendirme yapılmasının uygun olacağı konusunda öneriler geliştirilmiş ve aşağıda açıklanmıştır.

 Su satışında kademeli tarifeye geçilmesi, mesken su satışı tarifesinin ilk kademede 0-10 m³ olarak ele alınması ve bu tarifenin en düşük gelir grubunun ödeme gücünü aşmayacak şekilde (gelirin %2,5’ini) belirlenmesi,

Kaynak: Su Kaynaklarında İklim Değişikliğine Uyum Projesi Nihai Rapor  .Tarım ve Orman Bakanlığı, Su Yönetimi Genel Müdürlüğü tarafından Yüklenici AKAR-SU Mühendislik Müş. Ltd. Şti & io Çevre Çözümleri Ar-Ge Ltd. Şti. Ortaklığı’na hazırlattırılmıştır.

SU YASASI TASLAĞI (2021)

BEŞİNCİ BÖLÜM

Koordinasyon, Yetki, Sorumluluk, Fiyatlandırma, Yasak Fiiller ve Cezalar

Fiyatlandırma

MADDE 24- (1) Bu Kanunun 16ncı maddesi gereğince, kendisine su tahsis edilenlerden, ölçüm cihazı bulunan haller

(3) Yetkili idareler tarafından yapılan hizmetlere karşılık tam maliyet esası üzerinden yatırım bedeli ve yönetim hizmeti bedeli alınır.Bu fıkranın uygulanmasında yatırım için verilen hibe ve teşvikler muaftır

Yönetim hizmetleri: Su kaynaklarının tespitini, ölçümünü, korunmasını, izlenmesini, projelendirilmesini, işletilmesini, iyileştirilmesini, tahsislerin yapılmasını, denetlenmesini, çevresel maliyetler de dahil olmak üzere bedellerin toplanmasını ve ilgili kurumlara dağıtımını ifade eder.