Sibirya Nehirleri Orta Asya’ya Akar mı ?

Orta Asya’nın Su Krizi Rusya’nın Sorunu Haline Gelir mi?

Dursun Yıldız

Direktör

SPD Hidropolitik Akademi Merkezi

Özet

Sibirya nehirlerinin Orta Asya’ya yönlendirilmesi projeleri, Sovyetler Birliği döneminde gündeme gelen büyük ölçekli su mühendisliği projelerinden biridir. Bu projeler, özellikle Orta Asya’daki kurak bölgelerdeki su ihtiyacını karşılamayı, tarımı desteklemeyi ve bu bölgede  hidrolojik dengeyi sağlamayı amaçlıyordu. Ancak bu tür projelerin uygulanabilirliği, çevresel etkileri, ekonomik maliyetleri ve olası sonuçları birçok tartışmaya neden olmuştur.

Sibirya’nın kuzeyindeki Ob, İrtiş ve Lena gibi büyük nehirlerin sularını Orta Asya’nın susuz bölgelerine yönlendirerek  Orta Asya’daki  tarımsal  ve endüstriyel faaliyetlerin su ihtiyacının  karşılanması amaçlanmıştı. Ayrıca  bu proje ile Aral Gölü’ndeki su seviyesinin düşmesine karşı bir çözüm sağlamak ve Sovyetler Birliği’nin farklı bölgeleri arasındaki ekonomik ve sosyal dengeyi artırmak da amaçlanıyordu.Bu proje uygulamaya geçmemiş ancak bu konudaki tartışmalar da son bulmamıştır. Konu son dönemde yeniden gündeme gelmiştir.

Orta Asya’daki su kıtlığı, kuraklık ve etkileri  yayıldıkça Rusya için de bir sorun haline gelmekte ve Orta Asyalılar, Moskova’nın Sibirya nehirlerinden bölgeye su göndermesini istemektedir.  Aksi taktirde  Rusya Federasyonu’nun kitlesel göçle karşı karşıya kalacağı bazı uzmanlar tarafından ileri sürülmektedir. Ancak Rusya bu talebe , kendi su ihtiyaçları olduğunu ve Orta Asya’nın Çin Halk Cumhuriyeti kadar su kullanamayacağını belirterek Sibirya’dan Orta Asya’ya  nehir yönlendirmesine karşı çıkmaktadır. Moskova ile Orta Asya arasındaki gerginlikler, artan su krizi  nedeniyle artmaktadır. Bu durum  Orta Asya’dan Rusya’ya büyük ve kontrolsüz göç olasılığını da arttırmaktadır.

Rusya, iyi bir şekilde tazmin edilmediği sürece Orta Asya’ya su göndermeye istekli görünmemektedir. Bu su transferleri  Rusya tarafından Çin Halk Cumhuriyeti’nin (ÇHC) karşılayabileceği ancak Orta Asya ülkelerinin karşılayamayacağı maliyette bir  konu olarak ele alınmaktadır. (Sibir Realii, 14 Ocak 2019; Window on Eurasia, 26 Şubat 2025). Rusya’nın Orta Asya’nın su kıtlığıyla başa çıkması için  yardımcı olması önerileri karşılıksız kalmakta  ve bu da Moskova ile Orta Asya başkentleri arasındaki gerginliğin artmasına yol açmaktadır (Podrobno.uz, 16 Temmuz 2024; Bugin Info, 24 Haziran 2025). Bu nedenle yakın gelecekte büyük ve kontrolsüz  bir göç dalgasının  Rusya’ya yönelmesi olasılığının arttığı ileri sürülmektedir. Bu durumun, özellikle Uralların doğusunda Rusya’nın etnik yapısını değiştirerek Rusya Federasyonu’nun sosyal ve siyasi istikrarını tehdit edeceği ileri sürülmektedir.

Orta Asya’da İklim Krizi ve Artan Su Talebi

İklim değişikliği ve  hızlı nüfus artışı su talebini arttırmaktadır.  Orta Asya genelinde kuraklık ciddi boyutlara ulaşmıştır. Bu nedenle uzmanlar Moskova’ya Sibirya’nın suyunu  yönlendirme planlarını yeniden canlandırması  taleplerini dile getirmektedir. Rusya’nın buna kayıtsız kalması  durumunda önümüzdeki on yıllarda milyonlarca Orta Asyalının Rusya Federasyonu’na göç edebileceği uyarısında bulunmaktadır. Bu anlamda Orta Asya’daki su krizi, Orta Asya hükümetlerinin durumun kötüleşmesi halinde Rusya üzerindeki potansiyel etkileri nedeniyle Rusya için ciddi bir siyasi sorun haline gelmektedir.

Rusya’nın Ukrayna’ya karşı yürüttüğü savaş nedeniyle tecrit edilmesi göz önüne alındığında, Orta Asya hükümetleri Moskova’nın kendilerine müttefik olarak daha fazla ihtiyaç duyacaklarını düşünmektedir.

 Bazı Rus uzmanlar, gelişen boru hatları teknolojisi ve  bazı bölgelerde yağışın artmasının  projeyi daha cazip hale getirmesi nedeniyle Rusya’nın su transferinden kazançlı çıkabileceğini ileri sürmektedir. (Voenno-Politicheskaya Analitika, 16 Haziran 2022; Nezavisimaya Gazeta, 29 Ocak 2023; Window on Eurasia, 1 Şubat 2023, 21 Ağustos 2023; Podrobno.uz, 16 Temmuz 2024).

Sibirya Suları konusu yeniden gündemde

Sibirya nehirlerinin  yönünün Orta Asya’ya doğru değiştirilmesi olasılığı hakkındaki tartışmalar hem Orta Asya’da hem de Rusya Federasyonu’nda artış göstermiştir. Bu durum kısmen, ÇHC’nin bölgedeki artan müdahalesinden ve Afganistan ve Kazakistan’daki baraj inşaatlarından kaynaklanmaktadır. Bu barajlar, bölgeye ve Rusya’ya akan nehir akışlarını etkilemektedir (bkz. EDM, 7 Mart, 11 Temmuz 2024; Nezavisimaya Gazeta, 25 Şubat; Voenno-Politicheskaya Analitika, 1 Mart; Window on Eurasia, 2 Mart). Ancak, Rusya’nın bu fikre karşı genel muhalefetinde herhangi bir değişiklik olduğuna dair çok az kanıt bulunmaktadır. Bu muhalefet, Sovyet döneminin sonunda Sibirya nehirlerinin  yönünün değiştirilmesi fikrini ortadan kaldırmış gibi görünmektedir. Ruslar, Orta Asyalıların suyu verimli kullanmak için yeterli çalışmayı  yapmadığını ve Rusya’ya emir vermeye çalışmamaları gerektiğini savunarak, bu önerileri dikkate almamaktadır.

Sonuç ve değerlendirme

Sonuç olarak, Moskova’nın Orta Asya uzmanları, 21. yüzyılın sonundan önce herhangi bir zamanda Sibirya nehirlerinin Orta Asya’ya yönlendirilmesi için altyapı inşa etmek üzere yerli finansman veya yabancı kredi bulma  ihtimalinin çok az olduğunu veya hiç olmadığını söylemektedir. (Nezavisimaya Gazeta, 15 Haziran).

Ukrayna’ya  savaşı  sürdürdüğü sürece, Moskova’nın devam etmesi muhtemel olan bu katı  tutumu, Rusya ile Orta Asya hükümetleri arasındaki gerilimi artıracaktır. Rus yorumcuların, Kremlin’in tutumunun dostlarına mal olacağını  ve özellikle Uralların doğusuna büyük bir Orta Asyalı akını olasılığının  artacağını iddia etmelerine rağmen değişen bir şey olmayacak gibi görünmektedir.

 Hatta  bazı Rus uzmanlar böyle bir gelişmenin Rusya’nın etnik haritasını değiştireceğini ve Orta Asyalılara karşı artan Rus yabancı düşmanlığı göz önüne alındığında, sosyal ve siyasi istikrarsızlığa yol açacağını bile kabul etmektedir (bkz. EDM, 15 Mayıs 2024). Uzmanlara göre “Eğer milyonlarca Orta Asyalı, su kıtlığı  nedeniyle göç ederse bu durum Rusya Federasyonu’ndaki etnik çatışmanın ateşine körükle gitme sonucu doğracaktır”.

 Ayrıca  muhtemelen sadece Ruslar ve Orta Asyalılar arasında değil, aynı zamanda Ruslar ve yerli Müslüman milletler arasında da daha fazla şiddete yol açacaktır. Rusya bu milletleri çoğu zaman Orta Asyalılarla aynı kefeye koymaktadır (bkz. EDM, 15 Ekim 2024).

Uzmanlar Moskova’nın tutumunun   böyle bir sonuca neden olabileceğini ileri sürmektedir. Bunun nedeni olarak da   Orta Asya ülkelerinin, vatandaşlarının giderek artan  bir bölümünün yeterli suya erişim için Rusya’ya göç etmesi  ve  Moskova’dan uzaklaşması gösterilmektedir.

İkinci olarak, ÇHC, Afganistan ve daha uzaktaki diğer ülkeler, bölgedeki nüfuzlarını Rusya’nın aleyhine genişleteceği ileri sürülmektedir (bkz. EDM, 15 Kasım 2022, 24 Mayıs 2023, 21 Kasım 2024).

Üçüncü olarak, Rusya’nın muhtemelen daha fazla etnik çatışmanın ve böyle bir gelişmenin beraberinde getireceği siyasi istikrarsızlığın merkezi haline geleceği öngörülmektedir. (Federal City, 19 Haziran).

Uzmanlar, Moskova’nın  Sibirya nehirlerinin  sularının bir kısmını Orta Asya’ya yönlendirme konusunda daha olumlu bir tutum sergilemesi veya Orta Asyalıların sorunlarına daha fazla anlayış göstermesi durumunda  Rusya’nın bu sorunları yaşamayabileceğini belirtmektedir.

Ancak, Ukrayna’ya  savaşına yaptığı büyük harcama ve Orta Asya ülkeleri ile zayıflayan ilişkileri  göz önüne alındığında, Kremlin’in bu konuda  toparlanmasının zor olacağı söylenebilir. Bu durum, Rusya’nın hem dost ve müttefik olarak gördüğü ÇHC gibi ülkeler hem de jeopolitik rakipleri olarak gördüğü ülkeler için yeni olanaklar sunmaktadır.

Kaynaklar

 Central Asia’s Water Crisis Becoming Russia’s Problem Eurasia Daily Monitor Volume: 22 Issue:By: Paul Goble July 3, 2025

Siberian River Diversion to Central Asia May Finally Be Coming Eurasia Daily Monitor Volume: 22 Issue: 44By: Paul GobleApril 1, 2025