Orta Asya Ülkelerinin  Sosyo-Ekonomik Kalkınmasında Suyun Rolü

Dr. Hasan Hüseyin Doğan

SPD Başkan Yardımcısı

1991’de SSCB’nin dağılmasıyla bağımsızlıklarını kazanan Orta Asya ülkeleri, ilk yıllarda ciddi ekonomik krizlerle karşılaşmıştır. Ancak 90’ların sonlarından itibaren ekonomileri toparlanmaya başlamıştır. Bölgenin toplam GSYİH’si 10 kattan fazla artarak 500 milyar dolara yaklaşmıştır. Ancak hâlâ bölgede su-enerji işbirliği ihtiyacı, hammadde ihracatı ve yurtdışı para transferlerine bağımlılık konusundaki sorunlar devam etmektedir.

Bölge ülkelerinin son 35 yılda  GSYİH sının  Kazakistan’da 11 kat,Türkmenistan’da 20 kat Özbekistan’da 7 kat ,Kırgızistan’da 5 kat ,Tacikistan’da ise 4 kat arttığı tahmin edilmektedir.
Bağımsızlıkları ilan edildiğinde yaklaşık 52 milyon olan  Orta Asya ülkelerinin  nüfusu  2024 sonu itibarıyla 85 milyonu geçmiştir. En hızlı artış Tacikistan’da (%98) ve Özbekistan’da (%84 ) yaşanmıştır. Özbekistan’ın 21 milyon olan nüfusu 16 milyon civarında , Kazakistan’ın 16,5 milyon olan nüfusu 4,3 milyon civarında artmıştır. Tacikistan’ın 5,6 milyon olan nüfusu neredeyse iki katına çıkmış, Türkmenistan ve Kırgızistan’ın 4,5 milyon civarında olan nüfusları ise 3-3,5 milyon civarında artmıştır. Burada aşağı havzada gerek istihdam gerekse gıda güvencesi açısından suya ve tarıma  bağımlı olan ülkelerin nüfuslarının fazlalığı ve artış hızları dikkat çekmektedir.  

Su Kaynakları

Orta Asya ülkelerinin kalkınmalarında su hem ekonomik hem de siyasi anlamda temel bir unsur olmuştur.Orta Asya (Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Türkmenistan ve Özbekistan) büyük ölçüde kurak ve yarı kurak bir iklime sahiptir. Bölgede tarım ve nüfus, büyük ölçüde Amu Derya ve Sir Derya gibi iki ana nehirden gelen suya bağımlıdır. Su kaynaklarının önemli kısmı Kırgızistan ve Tacikistan’daki dağlık bölgelerde doğmaktadır. Bu da “upstream–downstream” (yukarı havza – aşağı havza) dengesini doğurmaktadır.

Tarımsal su kullanımı

Sovyetler Birliği döneminde Özbekistan ve Türkmenistan’da yoğun pamuk tarımı teşvik edilmiş  ve bu ürün de yoğun bir sulama suyu gereksinimi doğurmuştur. Aşırı sulama politikaları sonucu Aral Gölü’nün kuruması, çevresel felaketin yanı sıra tarımsal üretimde uzun vadeli kayıplara yol açmıştır.

Bugün hâlâ Orta Asya’da istihdamın ve ekonominin önemli bölümü tarıma dayanmaktadır. Bu nedenle su, doğrudan kalkınmanın merkezinde yer almakta ve suyun sürdürülebilir yönetimi tercih değil bir zorunluluk olarak ortaya çıkmaktadır.

Enerji üretiminde su kullanımı

Orta Asya’da yukarı havza ülkeleri (Tacikistan, Kırgızistan) büyük hidroelektrik potansiyele sahiptir. Bu potansiyellerinin halen çok az bir bölümünden yararlanmaktadır. Bu nedenle yukarı havza ülkeleri için elektrik üretiminde su vazgeçilmez olup,  bu ülkelerin  enerji bağımsızlığı ile kalkınmaları için kritik bir  öneme sahip bulunmaktadır. Orta Asya’da SSCB döneminden kalan planlama bugün ülkeler arasında su-enerji takası işbirliğini zorunlu kılmaktadır.

Bu nedenle SSCB sonrası dönemde, yazın aşağı havza ülkelerine su salınarak kışın onlardan petrol/doğalgaz alınması üzerine kurulu bir “enerji-su değişim sistemi” gündeme gelmiş ancak tam olarak uygulamaya geçirilememiştir. Ancak bu mekanizmanın  kurulması bölge ülkeleri için hayati öneme sahip bulunmaktadır.  Bu nedenle son dönemde  bu işbirliğinin sağlanmasına yönelik olarak adımlar atılmaktadır.

 Bölgesel İşbirliği ve Hidropolitik Etki

Bölgede su kaynaklarının  sınıraşan sulardan oluşması   ve eşit olmayan dağılımı, SSCB döneminden sonra  ülkeler arasında  su yönetimi konusunda  bağımlılık oluşturmuştur.Su kaynağına sahip olan yukarı havza ülkeleri   hidroenerji için baraj yaparken, aşağı havza ülkeleri tarım için sürekli ve güvenilir su akışına ihtiyaç duymaktadır.  Bu durum, hem gerilim (örneğin Özbekistan–Tacikistan arasındaki anlaşmazlıklar) hem de işbirliği fırsatı (Orta Asya Su-Enerji Konsorsiyumu gibi girişimler) yaratmaktadır.

Suyun  Sürdürülebilir Kalkınmadaki rolü

Bölgede iklim değişikliği etkisi ile yaşanankar erimelerinin azalması, kuraklıkların artması ve seller  özellikle ekonomileri ve istihdamları büyük oranda tarıma dayalı ülkelerde suyun kalkınmadaki rolünü daha kırılgan hale getirmektedir. Bu nedenle  modern sulama tekniklerine geçiş, su kayıplarının azaltılması ve ortak su yönetim kurumlarının güçlendirilmesi, kalkınmanın geleceğini belirleyecek faktörlerdir. Bölge ülkelerinin enerji stratejilerinde hidroelektrik enerji , güneş ve rüzgâr ile birlikte düşünüldüğünde suyun rolü daha dengeli ve sürdürülebilir bir şekilde kalkınmaya entegre edilebilecektir. Sonuç olarak ;Orta Asya’da su, tarımsal üretim, enerji bağımsızlığı, çevresel sürdürülebilirlik ve bölgesel işbirliğinin anahtarıdır. Kalkınma için suyun doğru yönetilmesi, hem ekonomik büyümeyi hem de politik istikrarı doğrudan etkileyecektir.

Orta Asya ülkeleri bağımsızlıktan sonra büyük bir ekonomik gelişme göstermiştir. Reform ve dışa açılma (Kazakistan, Özbekistan) ekonomik büyümeyi hızlandırırken; kapalı sistemler (Türkmenistan) büyümeyi sınırlamıştır. Kırgızistan ve Tacikistan’da yurtdışında çalışan işçilerin gönderdiği döviz, ekonominin can damarı olmuştur. Sanayi ve hizmetler sektöründe ilerleme olsa da hâlâ enerji, tarım ve madenlere aşırı bağımlılık sürmektedir.

Orta Asya’nın ekonomik gelişmesinde   su kaynakları önemli bir rol oynamıştır. Ancak  bölgede su kullanımı konusunda işbirliğinde yetersizlik, hammadde ihracatına bağımlılık, düşük sanayi üretimi, dış borç artışı ve bölgesel entegrasyon eksikliği gibi temel sorunlar devam etmektedir. Bölgede Su-enerji dengesi ve ticaret, ekonomik gelişmelerin sürdürülebilirliği için hâlâ kritik öneme sahiptir. Gelecekte sürdürülebilir kalkınma için su-enerji  konusunda işbirliğinin artması ,ekonomik çeşitlilik, sanayi yatırımlarında artış  gerekli görünmektedir.