Orta Asya'nın Su Sorunları
Orta Asya Siri Derya Havzasında (WEF Nexus) Su–Enerji–Gıda Yönetiminin Önemi
Dursun Yıldız
Hidropolitik Uzmanı
Direktör
Hidropolitik Akademi-Türkiye
Özet
Orta Asya’nın en önemli nehirlerinden olan Siri Derya’nın yukarı havzasında hidroenerji ağırlıklı, aşağı havzasında ise sulanan tarım yoğunluklu bir sosyo-ekonomik düzen mevcuttur. Bu düzen, (WEF Nexus) su-enerji-gıda için suyun mevsimsel ve sektörel tahsisi etrafında şekillenen bir güvenlik meselesine dönüşmektedir. Bölgede yukarı havzada kışın elektrik üretimi için yapılan yüksek debili su salımları , aşağı havzada yazın sulama ihtiyacıyla çatışmaktadır. iklim değişikliği, buzullarda azalma , sıcaklık artışı ,kuraklık ve toprakta tuzlanma gibi riskler, Aral Gölü krizinin kalıcı mirasıyla birleşerek bölgede kırılganlıkları artırmaktadır. Siri Derya Havzası’nda güvenliğin sağlanması için suyun sadece “hacim” olarak değil, zaman, alan ve sektörler arası entegrasyon temelinde yönetilmesi gerekmektedir. WEF Nexus yaklaşımı, bölgeyi hem iklim risklerine karşı dayanıklı kılacak hem de ortak fayda alanını genişletecektir.
Siri Derya Nehri Havzası,
Sır Derya Nehri Havzası, Kırgızistan, Tacikistan, Özbekistan ve Kazakistan arasında paylaşılmaktadır. Yukarı havza ülkeleri (Kırgızistan, Tacikistan) kışın hidroenerji üretimine odaklanırken, aşağı havza ülkeleri Özbekistan, Kazakistan yazın yoğun sulama ihtiyacına bağımlıdır. Bu durum “kış enerji – yaz tarım” ikilemini ortaya çıkartmakta ve suyun tahsisini sürekli bir güvenlik ve işbirliği konusu haline getirmektedir.
Alternatif enerji kaynaklarının sınırlılığı nedeniyle yukarı havza hidroenerjiye aşırı yüklenmek zorunda kalmaktadır. Havzada kışın yapılan yoğun hidroenerji üretimi ve su salımları, yazın sulama döneminde su sıkıntısına yol açmaktadır. Ayrıca iklim değişikliği sonucu buzulların çekilmesi ve artan kuraklık, akım rejimini daha öngörülemez hale getirmektedir. Aşağı havzada s u yönetimindeki zayıflık tarımda tuzlanma ve verim kaybı yaratarak gıda güvenliğini tehdit etmektedir. Sınır aşan su anlaşmaları daha çok ikili anlaşmalar olup kısa vadeli ve sınırlı olmuştur.Bu anlamda uygulanabilmeleri ve bağlayıcı mekanizmaları zayıf kalmıştır.
WEF Nexus güvenliği yaklaşımı
Bölgede sürdürülebilir su-enerji-tarım politikalarının, WEF Nexus güvenliği yaklaşımıyla risklerin sınıflandırılmasına , yönetişim boşluklarının analiz edilmesine ve işbirlikçi çözümler için somut politika önerilerine ihtiyacı bulunmaktadır. WEF Nexus: Su, enerji ve gıda sistemlerinin bağımlılıkları ve ödünleşmeleri üzerinden entegre planlama yaklaşımını ifade etmektedir. Bu kavramın güvenlik boyutu ise suyun fiziksel arz güvenliği , ekonomik güvenlik , ekolojik güvenlik ve insani güvenlik olarak ortaya çıkmaktadır.
Syr Darya’da WEF Nexus güvenliği yaklaşımı; suyun yönetiminin yalnız hacim yönetimi değil, zaman–alan–sektör koordinasyonu meselesi olduğunu göstermektedir. Havzadaki Kışın enerji – yazın gıda için su ikilemi, mevsimsel işletme programı, enerji takası ve talep yönetimi üçlüsüyle kazan–kazan dengesine taşınabilir. İklim değişikliği belirsizliği, adaptive governance (uyarlamalı yönetişim) ve dijital ikiz gibi araçlarla yönetildiğinde, hem yukarı havza enerji güvenliği hem aşağı havza gıda güvenliği ve Aral ekosisteminin canlanması için ortak fayda alanı genişler. Havzada WEF Nexus yaklaşımının uygulanması işbirliği ve dayanıklılığın artması ile suyun barış ve istikrar amacı ile kullanılmasına imkan tanıyacaktır.
Sonuç ve Öneriler
Havzada öncelikli adım olarak Mevsimsel Ortak İşletme Protokolü yapılmalı, Toktogul–Shardara sisteminde kış ve yaz için net su bırakma programı belirlenmelidir. Enerji–Su Takası kapsamında yukarı havza kışın daha az su salarsa, aşağı havza yakıt veya elektrik desteği sağlamalıdır. Havzada tarımda modernizasyon programı kapsamında basınçlı sulama, ürün çeşitlendirmesi ve drenaj rehabilitasyonu ile su verimliliği artırılmalıdır. Havza genelinde açık veri platformu kurulmalı; akım, rezervuar ve su çekişleri günlük olarak paylaşılmalıdır. Bu önerilerin uygulanması su ve enerji güvenliği arasında daha dengeli bir sistemin kurulmasına ,tarımda verim artışı ve tuzluluk baskısının azalmasına ,kuraklık ve taşkınlara karşı dayanıklılığın artışına, bölge ülkeleri arasında güven inşası ve işbirliği kapasitesinin güçlenmesine imkan tanıyacaktır.
Siri Derya Havzası’nda güvenliğin sağlanması için suyun sadece “hacim” olarak değil, zaman, alan ve sektörler arası entegrasyon temelinde yönetilmesi gerekmektedir. WEF Nexus yaklaşımı, bölgeyi hem iklim risklerine karşı dayanıklı kılacak hem de ortak fayda alanını genişletecektir. WEF Nexus yönetiminin sürdürülebilirliği için Orta Asya ülkeleri arasında daha güçlü ve çok taraflı sınıraşan su anlaşmalarına ihtiyaç bulunmaktadır. Veri paylaşımı, koordineli rezervuar operasyonları ve mevsimsel su tahsisi için standart protokollerin oluşturulması sektörler arası ve ülkeler arası sorunları azaltacaktır.
Bölgede en uygun su yönetiminin belirlenmesi için sistem dinamiklerini esas alan ,dinamik, mekânsal olarak esnek ve sınır ötesi koşulları da kapsayan , entegre WEF modellerine ihtiyaç bulunmaktadır.
Havza ölçeğinde su koordinasyonu komisyonu gibi yapıların güçlendirilmesi gerekmektedir. Nexus ilkelerinin bölgesel anlaşmalara dahil edilmesi, havzada uyarlanabilir su yönetimini kolaylaştıracak ve iklim değişikliği ve sosyoekonomik belirsizlikler karşısında kurumsal yapılan dayanıklılığını artıracaktır.
Kaynaklar
Pérez Pérez, S.; Ramos-Diez, I.; López Fernández, R. “TransboundaryWater–Energy–Food Nexus Management in Major Rivers of the Aral Sea Basin Through System Dynamics Modelling. Water 2025, 17, 2270. https://doi.org/10.3390/ w17152270
OECD 2020 b “The use and management of water resources in Central Asia” POLICY PERSPECTIVES A consultation on future directions GREEN ACTION TASK FORCE OECD
OECD 2020 a “Overviewof the use and management of water resources in Central Asia “A discussion document. GREEN ACTION TASK FORCE May 2020 OECD
