Dursun Yıldız

Su Politikaları Derneği Başkanı

14 Mart 2021

Son yıllarda  yüksek verim kaygısı içinde unutulan aile işletmeciliği, tarımda kadın, sürdürülebilir ve yeşil tarım gibi konular ile  besin arzı odaklı gıda güvencesi, su  güvenliği  iklim değişikliği, biyoyakıt gibi gelişmeler tarımsal alandaki incelemelerin temel konuları olarak ortaya çıkmaktadır.

Bazı kaynaklarda  gıda güvenliğinde, sorunun üretimde değil, üretilenin dağılımında olduğu vurgulanırken, doğal kaynakların hızla sınırına gelindiği dünyamızda hoyratça entansif kaynak kullanmak yerine sürdürülebilir ve besin değeri yüksek tarım hedeflenmesi gerektiği söylenmektedir.

Diğer taraftan yüksek arz ve verimlilik önünde engel olarak görülen küçük ölçekli aile işletmelerinin bazı durumlarda desteklenmesi gerektiğine de işaret edilmektedir. Ayrıca bir taraftan kendine yeterlilik politikalarının terk edilmesi ve küresel dış ticaret ile azami faydanın sağlanması önerilirken, diğer taraftan ulusötesi şirketlerin Orta Afrika ülkeleri başta olmak üzere  birçok ülkede uzun süreli tarım toprağı kiralama ve satın alma çabaları sürmektedir. Özetle Dünyada Yeni Bir gıda jeopolitiğinin oluştuğu  ve    dış ticaret pazarlarında yeni oyuncuların ortaya çıktığı görülmektedir.

Dünyada Tarım ve Gıda

2016 yılında yayınlanan Türkiye İhracatçılar Meclisi Tarım Raporu’na göre tarımsal katma değer dünya GSYH’sının % 3-% 6’sını oluşturmaktadır. Türkiye’de de 1970’lerde % 30 olan bu oran günümüzde % 8’e düşmüştür. Toplam GSYH’nın % 78’ini üreten 20 ülke, tarımsal GSYH’nın da % 56’sını oluşturmaktadır. Dünyanın 18’inci büyük ekonomisi olan Türkiye, tarımsal katma değerde 9’uncu sıraya yükselmektedir.

Dünyada 800 milyonun üzerinde nüfus yaşamını idame ettirebilmek için gerekli enerjiyi sağlayacak düzeyde bile beslenememektedir. Enerji gereksinimini çalışabilecek düzeye yükseltirsek bu sayı dünya nüfusunun % 17.5’ine karşılık gelen 1.25 milyar kişiye varmaktadır.

Gıda güvenliği olmayan nüfusun büyük bir bölümü gelişmekte olan ülkelerde, onun da büyük bir kısmı Asya ve Afrika’da yaşamaktadır. Dünyada yetersiz beslenenlerin % 40’tan fazlası Çin ve Hindistan’dadır.  Son 40 yılda dünyada toplam dış ticaret yaklaşık 60 kat artarken, tüm kısıtlara rağmen tarımsal dış ticaret 25 kat artmıştır. Tarımın, dış ticaret içindeki öneminde azalma yönündeki görünümü, aslında dış ticaretin ve katma değerin tarım ihracatı olarak sınıflandırılan işlenmemiş tarım ürünlerinden işlenmiş tarım ürünlerine kayışından kaynaklanmaktadır. Nitekim son 25 yılda tarım ürünleri ihracatı 5.5 kat artarken, gıda ürünleri ihracatı 7 kat, giyim ihracatı 10 kat artış göstermiştir.

ABD, Hollanda, Almanya, Brezilya ve Çin dünyanın en büyük tarım ürünü ihracatçılarıdır. Bu 5 ülkenin toplam tarım ürünleri ihracatı içindeki payı % 30’u aşmaktadır. Dünyanın en büyük tarım ürünü ithalatçıları Çin, ABD, Almanya, Japonya ve Fransa’dır. Bu 5 ülke dünya toplam ithalatının % 40’ını gerçekleştirmektedir.

Dünya Tarımı 6 Ülkenin Kontrolünde

Tarımda dünyaya hükmeden ülkeler ABD, eğer bir bütün olarak ele alınırsa AB (Almanya, Hollanda ve Fransa), Çin, Hindistan ve Brezilya’dır.

TİM Tarım Raporuna göre  ABD ve Çin arz tarafında dünya tarımsal GSYH’sının % 26’sını, tarım ve gıda ihracatının % 15’ini sağlarken, talep tarafında toplam dünya GSYH’sının % 32’si, nüfusun % 23’ü, ithalatın % 19’u bu ülkelerdedir. Dünya’da tarımsal istihdamın % 35’i Çin’de yer alırken yetersiz beslenen nüfusun % 19’u da Çin’de bulunmaktadır.

 ABD ve Çin’e diğer 6 ülkeyi de eklediğimizde dünyada tarımsal arzın ve talebin yarısına yakının bu 8 ülke tarafından oluşturulduğunu görüyoruz.

Dünya tarımına  yön veren BM kurumları arasında FAO, WFP, IFAD, WTO, WHO, WBG, IMF, BM dışında AB, OECD, araştırma kurumları olarak CGIAR, ve özellikle üyesi IFPRI, sivil toplum kuruluşu olarak da OXFAM ve BMGF sayılabilir.

Ulusötesi Şirketler Tarımsal Sanayi Ürünlerine Yöneldi

Tarım ticareti alanında ise ,ADM Co, Bunge, Cargill ve Louis Dreyfus (ABCD Grubu) dörtlüsünün dünya tahıl ticaretinin % 75-90’ını yaptıkları tahmin edilmektedir. ABCD grubu yalnızca fiziki olarak tarım ürünleri ticareti ile kalmamakta, gıda zincirinin her aşamasında, girdi sağlayıcı, toprak sahibi, hayvan yetiştiricisi, gıda üreticisi, finansör, nakliyeci, altyapı sağlayıcı, olarak faaliyet göstermektedir. Bu firmalar giderek tarım ürünlerini girdi olarak kullanan sanayi ürünlerin üretim ve ticareti yönünde genişlemektedirler.

Gıda zincirinin diğer ucundaki, yani tüketiciye sunulan gıda ürünlerinde dünya devlerine gelince, içeceklerde PepsiCo, Coca Cola, Nestle, Danone, Cadbury öne çıkarken, paketlenmiş gıda ürünlerinde Tyson Foods, JBS, Kraft Foods, Unilever, Mars, General Mills, Kellogg gibi tüketicilerin de iyi bildiği firmalar öne çıkmaktadır.

Firma Başına Ciro 40 Milyar Dolara Kadar Çıkıyor

Bu firmaların yıllık gıda ve alkolsüz içecek ciroları firma başına 10-40 milyar dolar arasında değişmektedir.Dünyada en büyük 10 paketlenmiş gıda firmasının toplam içindeki payı % 15, Nestle’nin tek başına payı ise % 3’tür. Dünyada en büyük 10 alkolsüz içecek firmasının piyasa payı 2009 yılında % 52, Coca Cola ve PepsiCo ikilisinin payı ise % 37’dir.

Uluslararası devlerin dünya tarımını etkilemesi yalnız üretim, işleme, depolama, pazarlama ve ticaret aşamasında olmamakta aynı zamanda tohum, gübre, ilaç, makine gibi önemli girdilerin temini aşamasında olmaktadır. Sınırlı sayıda firma, tarım ve gıda piyasaları gibi tarımsal girdi piyasalarının da önemli bir bölümünü kontrol etmektedir.